15. okt, 2020

De Boomvalk in de omgeving van de Groote Peel in Noord-Brabant in 1985-2000.

Foto 1. Het ringen van jonge Boomvalken, zomer 1998. Ringen gaat niet altijd gemakkelijk (links); de lader 1 is 12 m hoog, en moest met een ander worden ondersteund. Foto rechts: riger Theo van de Mortel met nestinhoud ( daar doe je het uiteidelijk voor). Ringing Hobby chcks is not always easy: this nest could only be reached by usig a ladder of 12 m high. Other picture shows resut. 

Van  1970 tot en met 1982 liep ik als asistend-ringer mee met Theodoor Lammers uit Maarheeze. In die periode ringde we heel wat Boomvalken in Noord-Brabant. Helaas is de heer Lammers veel te vroeg overleden, in 1982. Ik beschik niet over de gegevens van de boomvalknesten noch van het aantal  dat we toen hebben geringd.In onderstaand overzicht beperk ik me daarom tot de nesten die ik vanaf halverwege de jaren tachtig zelf heb gevolgd. Hoewel het aantal nesten per jaar niet erg groot is, wordt wel duidelijk dat een lange adem uiteindelijk toch resuteert in een forse steekproef. Enkele resultaten betreffende habitatkeus en broedresultaten zullen hier de revue paseren. Deze gegevens zijn een belanrijk referentiepunt voor een soort die de afgelopen decennia aanzienlijke veranderingen te zien heeft gegeven, zowel wat betreft verspreiding en talrijkheid binnen Nederland (Bijlsma 1980,Goudbeek & Izaaks 2001, SOVON 2002), als wat betreft het broedsucces (Potters 1999, Rozemeijer 2005). De Boomvalken in de omgeving van de Groote Peel bewonen wat je zou kunnen noemen de "klassieke" broedplaatsen op zandgrond, een keuze die in Nederland inmiddels schaars is geworden. De afgelopen twee decennias is de soort immers in toenemende mate in open cultuurland in West- en Noord-Nederland gaan broeden, terwijl de traditionele broedplaatsen in de bossen in Oost- en Midden-Nederland zijn leeggelopen (Bijlsma et al. 2001, SOVON 2002). Alleen in Zuid-Nederland weet de Boomvalk zich nog te handhaven in bossen, zoals mag blijken uit onderstaand verhaal.

Plaats en werkwijze.

Het onderzoek werd door mij gedaan in de periode van 1985-2000, en wel in de wijde omtrek van De Peel in Noord-Brabant en Limburg. Rond 1930 is op de Noord-Brabandse heidevelden begonnen met grootschalige aanplant van grove den Pinus sylvestris. Dit was vooral bedoeld voor houtproductie, onder andere om te voldoen aan vraag naar stuthoud in de kolenmijnen van Limburg. Toen de kolenmijnen rond 1970 dicht gingen, zijn veel percelen in Noord-Brabant gedund of in zijn geheel verwijderd (kaalkap). Daardoor werd het bos gevarieerder en aantrekkelijker als leefgebied voor een aantal vogelsoorten, waaronder roofvogels als Havik Accipiter gentilis, Buizerd Buteo buteo, Torenvalk Falco tinunculus en Boomvalk Falco subbuteo.

Voorkomen van Boomvalken.

Vanaf 1985 constateerde ik in oostelijk Nood-Brabant op de volgende locaties broedsels van Boomvalken: Asten, Someren, Deurne, Liessel, Maarheeze, Soerendonk, Budel, Heeze, Leende, Sterksel, Nederweert, Weert, Aalst, Borkel, Bergeyk, Eersel en Luyksgestel.

Broedplaatskeuze.

In mijn onderzoeksgebied ging de voorkeur van de Boomvalk uit naar bosranden en dun beboste percelen. Vaak zijn deze gelegen op een verhoging in het landschap, en is een onbelemmerd uitzicht gewaarborgd. Na kaalkap of dunning gebruikten de Boomvalken twee tot drie jaar lang de aanliggende bosranden als broedplaats.De kaalkappen werden opnieuw beplant met Douglasspar Pseudotsuga menziesii, Corsicaanse den Pinus nigra maritima of grove den. Als deze een hoogte hadden bereikt van ongeveer de helft (6 m) van het ernaast gelegen dun beboste perceel, verdween het broedpaar om zich op een ander geschikte plek niet ver uit de buurt te vestigen. Meestal bedroeg de afstand tussen beide broedplaatsen 100 tot  500 m. Zo handhaafde in de periode 1970 tot en met 2000 een paartje zich in een gebied van één viekante kilometer, slechts 3 keer kwanen zij nét buiten dit vakje tot broeden. Kennnelijk zijn sommige broedplaatsen zó aantrekkelijk dat Boomvalken er over een  lange periode aan vasthouden. (ik weet natuurlijk niet met zekerheid of het om het zelfde paar gaat.) In een ander territorium verplaatste het lokale paartje (ook hier: niet noodzakelijkerwijs steeds dezelfde) zich in 1970-2000 maar één keer naar het ernaast gelegen perceel; aan deze broedlocatie is in als die jaren nagenoeg niets veranderd. Aan de andere kant kwam het voor dat een paartje Boomvalken één of twee jaar op een naar mijn inzicht goede locatie tot broeden overging, om dan plotseling te verdwijnen.

Nestkeuze.

De Boomvalk kiest meestal een nest van de zwarte kraai Corvus corone als broedplaats uit, niet zelden een recent bewoond nest waarvan een maand eerder kraaien zijn uitgevlogen. In mijn onderzoeksgebied betreft dat 93% van de nesten. De ervaring heeft mij geleerd dat Boomvalken bijzonder alert zijn; het nest kan zelden onopgemerkt worden benaderd. Het nest bevindt zich bijna altijd in de zoom van het bos, en op eenplaats waar de Boomvalk ruim zicht heeft op de omgeving. In de buurt van het nest kom je vaak een dode boom tegen of een dode tak in een boom; dit is de favoriete zitplaats van het mannetje en, als er wat grotere jongen zijn, ook van het vrouwtje.  Vanaf deze zitplaats wordt alles in de gaten gehouden wat zich in de omgeving afspeeld. Onder deze zitplaats vind je ook de geplukte veertjes van kleine vogels als huismus, boerenzwaluw en gierzwaluw. De nesten werden 2x in een hoogspaningsmast in open cultuurlandschap aangetroffen, 1x in een alnus glutinosa (in een gemend loofbos in een open cultuurlandschap), 1x in een populier Populus nigra (inenkele aangeplante populieren), 6x in zoomereik Quercus robur ( waarvan 1x in een eikenbos in open cultuurlandschap), 3x in een rij oude eiken in open cultuurlandschap, 2x in een groep eiken tegen een grove dennenbos aan en 64x in een grove den (waarvan 5x in een los liggend perceel midden in open cultuurlandschap, 7x in een perceel zeer dun bebost met grove den, en 52x in percelen langs kaalkap.

Broedresultaten.

Van 1985 tot en met 2000 ringde ik op 74 nesten in totaal 178 jonge Boomvalken (Tabel 1). Het aantal jongen pernest varieerde van één tot vier, en beliep gemiddeld 2.40 (standaardafwijking = 0.82, N = 74 nesten). Hoewel de jaarlijkse steekproef klein is, lijkt er over dit tijdvak geen structurele verandering in het jongental per succesvol paar te zijn opgetreden. Natuurlijk zijn er in deze periode ook een aantal mislukte broedsels geweest, of waren de jongen al uitgevlogen op het moment van nestcoctrole. In totaal moet ik over deze periode meer dan 100 nesten hebben gevolgd.

Tabel 1. Aantal uitgevlogen jongen per succesvol paar Boomvalken in zuidoostelijk Noord-Brabant in 1985-2000. Number ofchicks ringed on succesful Hobby nests in southeastern Noord-Brabant in 1985-2000.

Jaar Year      Nesten Nests    Uitgevlogen jongen/succesvol nest       Gemiddeld Mean                                                            No. chicks/succesful nest                                                                                                                  1          2         3        4

1985                  3                       0          2         1        0                        2.33

1986                  5                       0         2          2        1                        2.80

1987                  11                     3          1          7        0                       2.33

1988                  6                       1          2          3        0                       2.33

1989                  9                       2          2          4        1                       2.44

1990                  2                       1          0          1         0                      2.00

1991                  2                       1          0          1         0                      2.00

1992                  1                       0          0          1         0                      3.00

1993                  3                       0          0          3         0                      3.00

1994                  7                       0          1          6         0                      2.86

1995                  4                       1          3          0         0                      1.75

1996                  4                       2          1          1         0                      1.75

1997                  2                       0          1          1         0                      2.50

1998                  4                       1          0          3         0                      2.50

1999                  9                       1          3          5         0                      2.44

2000                  2                       1          0          1         0                      2.00

Som Sun           74                     14        18         40       2                      2.40

Discussie.

Kaalkap op voormalige heidevelden of zandverstuivingen zijn van nature warm en droog. Ze kennen een grote rijkdom aan insecten, zowel kruipende als vliegende. Dit dorado voor insekten en zangvogels is aantrekkelijk voor Boomvalken, die immers overwegend kleine zangvogels en vliegende insecten (libellen, grote kevers, vlinders) eten. bovendien zijn bosranden langs kaalkappen de ideale broedplaatsen van kraaien, met tot gevolg dat er veel kraaiennesten zijn te vinden met een goed uizicht over de omgeving. Boomvalken maken bij vestingen in het voorjaar graag een keus uit een ruim nestaanbod (Bijlsma 1980). In 1911-2000 werden in Nederland in totaal 2465 Boomvalken geringd, overwegend nestjongen (Buis & Tommson 2001); in 1985-1990 waren dat er 344, en in 1991-2000 nog eens 875. Vanaf 1985 tot en met 2000 ringde ik zelf 178 nestjongen, dus 14.6% van alle in Nederland geringde Boomvalken. Met een gemiddeld aantal geringde jongen per succesvol nest van 2.40 lijken er in oostelijk Noord-Brabant geen problemen te zijn op het reproductievlak (het landelijke gemiddelde in 1996-2005 schommelde met 2.2-2.5 in dezelfde orde van groote; bijlage 5 in Bijlsma 2006). Evenmin kon in het reproductiecijfer een trend in de tijd worden gevonden: de huidige Boomvalken doen het nog steeds heel behoorlijk (maar let wel: het gaat om succesvole paren, en zecht dus niets over het aandeel mislukte of niet-broedende paren).

Summary.

Mortel Th.vande 2006. The Eurasian Hobby Falco subbuteo breeding near the Groote Peel in southeatern Noord-Brabant in 1985-200. De Takkeling 14: 163-168. In 1985-2000, 178 chiks in 74 succesful nest of Eurasia Hobbies were ringed in the southeastern part of the provincie of Noord-Brabant (southern Netherlands), i.e. 14x 1, 18x 2, 40x3 and 2x 4 chicks (Table 1). Hobbies in this region showed a clear preference for breeding in nests of Carrion Crow Corvus corone (93%. Out of 138 nests, only 8 were situated in open famland (2x in electricity pylon, ret in Almus glutinosa, Populus sp. and Quercus robur in small woodlots or rows of trees), the rest mainly in scots pine Pinus sylvestris in forest edges and along clear-cuts. Nesting inthe latter habitats was possible until the newly planted trees had reached a height of some 6 metres; the birds switched to nearby sites when this had happened. Overall, Hobbies breeding in woodland showed high site fidelity. One particular site, covering 1 km5, had been occupied almost continuously from 1970 through 2000; in 3 year nesting occurred just outside this plot (it is not known how many different individuals ware involved).

Literatuur.

Bijlsma R. 1980. De Boomvalk. Kosmos, Amsterdam/Antwerpen. Bijlsma R. G. 2006. Trends en broedresultaten van roofvogels in Nederland in 2005. De Takkeling 13: 6-53. Boer P. de 2002. Boomvalk Falco subuteo. In: SOVON Vogelonderzoek Nederland. Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000: 168-169. Nationaal Natuurhistorisch  Museeum Naturalis, KNNV Uitgeverrij & European Invertebrate Survey-Nederland, Leiden. Buijs R.J. & Thomson D.L. 2001. Van 1911 tot en met 2000: een overzicht van geringde en  teruggemelde vogels in Nederland. Op Het Vinkentouw 95: 2-88. Goutbeek K. & Izaaks A. 2001. Het voorkomen van de Boomvalk Falco subbuteo rond Nijmegen  sinds 1979. De Takkeling 9: 209-222. Potters H. 1999. Belabberd nestsucces bij Boomvalken Falco subbuteo in westelijk Noord-  Brabant. De Takkeling 7: 75-76. Rozemeijer G. 2005. Broedende roofvogels op Noord- en Zuid-Beverland in 2000-05. De Takkeling 13: 220-227.                                                                                                     

Artikel eerder geplaats in De Takkeling 14(2), 2006.

© All rights reserved Ornitholoog/Natuurfotograaf - en Auteur. Theo van de Mortel.